વર્ષ ૧૫૧૦ માં, પોર્ટુગીઝોએ ભારતના ઘણા ભાગોમાં વસાહત કરી, પરંતુ ૧૯મી સદીના અંત સુધીમાં, ભારતમાં પોર્ટુગીઝ વસાહતો ગોવા, દમણ, દીવ, દાદરા, નગર હવેલી અને અંજેદિવા ટાપુ (ગોવાનો એક ભાગ) સુધી મર્યાદિત હતી. ૧૫ ઓગસ્ટ, ૧૯૪૭ના રોજ ભારતને આઝાદી મળતાની સાથે જ ભારતે પોર્ટુગીઝને તેમના પ્રદેશો સોંપવા વિનંતી કરી હતી પરંતુ તેઓએ ના પાડી દીધી હતી.
વર્ષ ૧૯૬૧માં પોર્ટુગીઝ સાથેના રાજદ્વારી પ્રયાસોની નિષ્ફળતા બાદ, દમણ અને દીવ અને ગોવાને તારીખ ૧૯ ડિસેમ્બરે ભારત સરકાર દ્વારા ઓપરેશન વિજય હેઠળ ભારતીની ભૂમિ સાથે જોડી દીધા હતા. ૩૦ મે ૧૯૮૭ ના રોજ, પ્રદેશનું વિભાજન કરવામાં આવ્યું હતું અને ગોવાની રચના કરવામાં આવી હતી અને દમણ અને દીવને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ જાહેર કરવામાં આવ્યા હતા. ૩૦ મી મે રોજ ગોવા રાજ્ય સ્થાપના દિવસ તરીકે ઉજવવામાં આવે છે.
ઈતિહાસ:
ગોવાના રાષ્ટ્રવાદીઓએ સાથે મળીને વર્ષ ૧૯૨૮માં મુંબઈમાં 'ગોવા કોંગ્રેસ કમિટી'ની રચના કરી હતી ત્યારે અહીંથી ગોવાની સ્વતંત્રતા માટેની આઝાદીની ચળવળ શરૂ થઈ હતી. આ સમિતિના અધ્યક્ષ ડો. ટી.બી. કુન્હા હતા. તેમને ગોવાના રાષ્ટ્રવાદના પિતા તરીકે માનવામાં આવે છે. ગોવાના આ આંદોલનને બે દાયકા સુધી કોઈ સફળતા મળી ન હતી, પરંતુ વર્ષ ૧૯૪૬માં જ્યારે અગ્રણી સમાજવાદી નેતા ડૉ. રામ મનોહર લોહિયા ગોવા પહોંચ્યા ત્યારે આંદોલનને નવી દિશા મળી. તેમણે નાગરિક અધિકારોના ઉલ્લંઘનના વિરોધમાં ગોવામાં સભા યોજવાની ચેતવણી આપી હતી. પરંતુ આ વિરોધને દબાવતા, પોર્ટુગીઝોએ તેમની ધરપકડ કરી અને તેમને જેલમાં મોકલી દીધા, જ્યારે ગોવાની સામાન્ય જનતા વિરોધમાં રસ્તા પર ઉતરી આવી, ત્યારે તેમને ગોવા ન આવવાની શરતે છોડી દેવામાં આવ્યા હતા.
દેશને આઝાદી મળ્યા પછી, તત્કાલિન વડાપ્રધાન પંડિત જવાહરલાલ નેહરુ અને સંરક્ષણ પ્રધાન કૃષ્ણ મેનને પોર્ટુગીઝોને ગોવાને આઝાદ કરવા માટે ઘણી વખત વિનંતી કરી હતી. પરંતુ પોર્ટુગીઝ ગોવા છોડવા કે પાછા ફરવા તૈયાર ન હતા. તે સમયે દમણ-દીવ પણ ગોવાનો એક ભાગ હતો. તે જ સમયે, આઝાદીની માંગ ગોવામાં પણ તીવ્ર બની હતી. આંદોલનકારીઓએ વર્ષ ૧૯૫૪ના મધ્યમાં દાદરા અને નગર હવેલી પર કબજો જમાવ્યો અને ત્યાં ભારત તરફી વહીવટ સ્થાપ્યો હતો. આઝાદીની આ માંગને સમર્થન આપતા ભારતીય સેનાએ વર્ષ ૧૯૬૧માં પ્રથમ વખત ગોવા પર આક્રમણ કર્યું હતું. મેજર જનરલ કે.પી. કેન્ડેથને '૧૭ ઇન્ફન્ટ્રી ડિવિઝન' અને '૫૦ પેરા બ્રિગેડ'નો હવાલો મળ્યો. જ્યારે એર વાઈસ માર્શલ એર્લિક પિન્ટોને ગોવા અભિયાનમાં એર એક્શનની જવાબદારી મળી હતી. ભારતીય સેનાએ ૨ ડિસેમ્બરે 'ગોવા મુક્તિ' અભિયાન શરૂ કર્યું હતું.
વાયુસેનાએ ૭ મી અને ૯ મી ડિસેમ્બરના રોજ ચોકસાઈ સાથે પોર્ટુગીઝ સ્થળો પર બોમ્બમારો કર્યો હતો અને ૧૮ ડિસેમ્બર, ૧૯૬૧થી ગ્રાઉન્ડ એક્શન શરૂ કરવામાં આવી હતી. આ સૈન્ય ઓપરેશનને 'ઓપરેશન વિજય' નામ આપવામાં આવ્યું હતું. તેમાં ભારતીય નૌકાદળ, ભારતીય વાયુસેના અને ભારતીય સેનાનો સમાવેશ થતો હતો. આ સૈન્ય કાર્યવાહી શરૂ થયાના માત્ર ૩૬ કલાકમાં જ ગોવા સંપૂર્ણપણે સ્વતંત્ર થઈ ગયું હતું. જે બાદ ૧૯ ડિસેમ્બર ૧૯૬૧ના રોજ તત્કાલિન પોર્ટુગીઝ ગવર્નર મેનુ વાસાલો ડી સિલ્વાએ ભારતની સામે શરણાગતિ કરાર પર હસ્તાક્ષર કર્યા હતા. આ રીતે ભારતે ગોવા અને દમણ દીવને મુક્ત કર્યા. પાછળથી ૩૦ મે, ૧૯૮૭ના રોજ ગોવાને સંપૂર્ણ રાજ્યનો દરજ્જો આપવામાં આવ્યો અને આ રીતે ગોવા ભારતના પ્રજાસત્તાકનું ૨૫મું રાજ્ય બન્યું હતું.
ગોવા રાજ્ય વિશે માહિતી:
ગોવા ભારતના દક્ષિણ-પશ્ચિમ કિનારે કોંકણ તરીકે ઓળખાતા પ્રદેશમાં સ્થિત છે.
રાજધાની: પણજી.
આધિકારિક ભાષા: કોંકણી.
કોંકણી એ આઠમી અનુસૂચિમાં સમાવિષ્ટ ભારતની ૨૨ ભાષાઓમાંની એક છે. વર્ષ ૧૯૯૨ ના ૭૧મા સુધારા અધિનિયમ દ્વારા તેને મણિપુરી અને નેપાળી ભાષાઓ સાથે આઠમી સૂચિમાં ઉમેરવામાં આવેલ છે.
ગોવાનું સૌથી ઊંચું બિંદુ સોનસોગોર છે. ગોવાની ઉત્તરમાં તેરેખોલ નદી વહે છે જે ગોવાને મહારાષ્ટ્રથી અલગ કરે છે, રાજ્યની અન્ય મુખ્ય નદીઓમાં માંડવી, ઝુઆરી, ચાપોરા, રખોલ, ગલગીબાગ, કુમ્બરજુઆ કેનાલ, તાલપોના અને સાલ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. ગોવાની મોટાભાગની માટીનું આવરણ લેટેરાઈટથી બનેલું છે.
ગોવામાં આવેલ અભયારણ્ય:
- સલીમ અલી પક્ષી અભયારણ્યમાં ડો
- મ્હાદેઈ વન્યજીવ અભયારણ્ય
- નેત્રાવલી વન્યજીવ અભયારણ્ય
- કોટીગાઓ વન્યજીવ અભયારણ્ય
- ભગવાન મહાવીર અભયારણ્ય
- મોલેમ નેશનલ પાર્ક
